heksenboter

Een felgeel gekleurde ‘klodder’ tussen de bladeren…

waarneming 25 juni 2016 © Marlies de Vet

Deze schimmel staat bekend als heksenboter (fuligo septica), een ‘kruipende’ plasmodiale slijmzwam.

“Als wij de boter op het land vinden is de karn betooverd.”
Een goedje dat eruit zag als boter… in vroeger tijden zocht men een verklaring in het magische volksgeloof (bron: volksverhalenbank). Maar ook in onze tijd stoeit men met de indelingssystematiek.

“Slijmzwammen vormen een aparte categorie onder de organismen op aarde. Officieel worden zij tot de ‘Protista’ gerekend, maar dat is eigenlijk een vergaarbak van alle organismen die men geen plaatsje in het dierenrijk, plantenrijk of het rijk van de schimmels heeft kunnen geven.” (bron: Alles over paddenstoelen)

“Deze wezens zijn heel cool.“
Slijmzwammen blijken niet alleen een soort van ruimtelijk geheugen te hebben. Een team van Franse biologen toonde aan dat ze in staat zijn “tot dingen waarvan we dachten dat ze enkel mogelijk zijn voor organismen met een zenuwstelsel of brein” (Romain P. Boisseau).

Gefascineerd geraakt?
Slimme slijmzwam vindt zijn weg
Heather Barnett: What humans can learn from semi-intelligent slime
Are you smarter than a slime mold?
Biologen denken dat intelligentie eerder geëvolueerd is dan hersenen

De slijmzwam Physarum polycephalum. Beeld: CNRS/Audrey Dussutour.

schijnrups

Dat het niet eenvoudig is om rupsen te determineren was me bekend. Maar dat er ook schijnrupsen bestaan…

waarneming 18 juni 2016 (foto: © Marlies de Vet)

Vlinderrupsen
De ontwikkeling van vlindereitje tot vlinder verloopt via de rups – als ‘eetmachine’ – en de pop waarin de volledige gedaanteverwisseling tot imago (de volwassen vorm) plaatsvindt.

De bouw van een rups (afbeelding via De Vlinderstichting)

Een vlinderrups heeft drie paar ‘echte’ (borst-)pootjes, de pootjes van de latere vlinder. Aan de eerste twee achterlijfsegmenten zitten geen pootjes, dan volgen max. vier segmenten met buikpootjes (neppoten). En aan het laatste achterlijfsegment heeft de rups een paar naschuivers.

Schijnrupsen
Een aantal insecten hebben larven die op echte rupsen lijken. Meestal zijn het larven van bladwespen, soms ook larven van andere insecten. Het belangrijkste verschil tussen een vlinderrups en de larve van een bladwesp: de ‘schijnrups’ heeft na de drie paar ‘echte’ (borst-)pootjes maar één achterlijfsegment zonder pootjes. Ook heeft de bladwesplarve meer segmenten met buikpootjes. En aan het laatste achterlijfsegment heeft deze larve geen naschuivers; het uiteinde van het achterlijfje is vaak naar beneden gekromd.

Larve van een bladwesp?
Om met zekerheid te kunnen vaststellen of de rups die ik fotografeerde een vlinder- dan wel een schijnrups is, had ik dus de achterlijfsegmenten met/zonder buikpootjes moeten tellen. Een les voor een volgende keer. Nu verlaat ik me op de kennis van Rob Vereijken: de rups op de foto hierboven is waarschijnlijk de larve van de Monostegia abdominalis, een vliesvleugelig insect uit de familie van de bladwespen.

Monostegia abdominalis  (nederlandsesoorten.nl / foto: © Leo Blommers)

sint-janskruid

Een plant vernoemd naar een heilige die tijdens midzomer geëerd wordt met een feestdag. Aanleiding om me ‘ns te verdiepen in de oorsprong van deze naam.

waarneming 18 juni 2016 (foto: © Marlies de Vet)

Midzomer
Sint-Janskruid staat omstreeks midzomer in volle bloei. Als je de goudgele bloemen tussen je vingers stuk wrijft, worden ze bloedrood. Het ‘bloed’ van de Germaanse god Baldr…

Onder invloed van het christendom kreeg het midzomerfeest een christelijk kader: “Sint Jan de Dooper (24 Juni) is de groote dag van het Midzomerfeest met zijn offermaaltijden, en speelt daarom in het Germaansche volksleven een voorname rol.

Zoo schrijft de H. Augustinus (Sermo 289): ‘Opdat de mensch mocht vernederd worden, is heden Johannes geboren, nu de dagen beginnen af te nemen; opdat God verheven worde, is Christus geboren op dien dag, waarop de dagen beginnen te groeien.’

Reeds vroeg trad het geboortefeest van dezen heilige in verband met het Midzomer-, of Zonnestilstandsfeest, en dit verband werd nauwer, naarmate men meer innerlijke betrekking tusschen beide feesten meende te kunnen waarnemen.” (Bron: Nederlandsche Volkskunde, p. 234)

‘Jaag den duivel’
Sint-Janskruid is een plant met geneeskrachtige eigenschappen. En met magische krachten; vanwege het vermeende vermogen “booze geesten te verdrijven” werd het ook wel ‘Jaag den duivel’ genoemd. De bladeren van Sint-Janskruid hebben doorschijnende puntjes, alsof ze geperforeerd zijn. De Latijnse naam ‘hypericum perforatum’ verwijst hiernaar. In de middeleeuwen dacht men dat deze gaatjes werden aangebracht door kwade geesten die de wonderkracht van de plant wilden vernietigen.

welriekende nachtorchis

waarneming 18 juni 2016 (foto: © Marlies de Vet)

Een wilde orchidee die lekker ruikt, vooral in het donker. De geur van de welriekende nachtorchis (Platanthera bifolia) trekt insecten aan, ondermeer nachtvlinders. Deze orchis is een wettelijk beschermde plantensoort (Rode Lijst Vaatplanten 2012, status: bedreigd).

Het orchideeëngeslacht nachtorchis (Platanthera) kent twee soorten in Nederland: de welriekende nachtorchis en de bergnachtorchis. Alleen in Zuid-Limburg komen beide soorten voor. En daar wordt steeds vaker de nachtorchis-hybride aangetroffen: Wil de echte nachtorchis opstaan?

gaatjesmakers

Een zomereik met een lekspoor… is hier een eikenprachtkever uitgevlogen?

waarneming 4 juni 2016 (foto: © Marlies de Vet)

De boom
Een boomstam is opgebouwd uit meerdere lagen. De schors is de beschermende buitenlaag van de boom. Daaronder zit de bast, een sponsachtige laag waarin het transport van water en glucose van kroon naar wortels plaatsvindt. De volgende laag is het cambium, de groeilaag waar nieuw bast- en houtweefsel gevormd wordt. Dan volgt spinthout, de laag met het opwaartse transport van water en mineralen. De binnenste laag is het kernhout.

De kever
Prachtkevers… ze zijn ‘prachtig’ van kleur en ze worden genoemd naar de boom waarop ze leven. De eikenprachtkever heeft groenblauwe metaalkleurige dekschilden met twee lichte stippen. De kevers vliegen in juni en juli uit. Hun eitjes zetten ze af in de schorsspleten van een eik. De larven vreten zigzaggend gangen in de cambiale zone van de boom. In het tweede jaar verpoppen de larven en vreten de jonge kevers zich naar buiten. Een uitvlieggat van een prachtkever is typisch halfcirkelvormig of D-vormig.

De verschillende vormen van uitvlieggaten (Figuur 9, Gaten en gangen in bomen).

De aantasting
Als er ‘gaatjesmakers’ actief zijn onder de boomschors dan is dit met het blote oog niet direct te zien. En een cambiumlekkage door het ‘naar buiten vreten’ maakt de aantasting weliswaar zichtbaar maar hoe groot de onzichtbare schade aan de boom is… de tijd zal het leren.

Vitale bomen kunnen zich actief verweren tegen insecten die zich in de bast proberen te vreten, zoals bastkevers en prachtkevers. Deze secundaire plaaginsecten kunnen alleen optreden bij verzwakte bomen. (bron: Secundaire plaaginsecten)

Update 26/07/2016: De zomereik nog ‘ns nader bekeken omdat ik benieuwd was naar de vorm van de (uitvlieg-)opening. Die lijkt D-vormig…

waarneming 26 juli 2016 (foto: © Marlies de Vet)

gevlekte orchis

Een orchis met gevlekte bladeren… de gevlekte orchis. Of toch niet?

waarneming 4 juni 2016 (foto: © Marlies de Vet)

De gevlekte orchis (Dactylorhiza maculata) behoort tot het geslacht ‘Handekenskruid’ (Dactylorhiza) uit de orchideeënfamilie. Ook voor taxonomen is dit een moeilijk geslacht; de onderverdeling in soorten is voortdurend onderwerp van discussie en de flora’s verschillen vaak in indeling. Dactylorhiza maculata is de meest variabele soort.

De determinatiesleutel voor orchideeën selecteert (op basis van de kenmerken ‘Vlekken op bladeren: zwartpurper’, ‘Bloemkleur: roze’, ‘Verspreiding in Nederland: Noord-Brabant’) behalve de gevlekte orchis ook de brede orchis en de bosorchis. Wie het weet mag het zeggen. Ik geniet intussen gewoon van deze prachtige wilde orchidee.

waarneming 4 juni 2016 (foto: © Marlies de Vet)

De gevlekte orchis is een wettelijk beschermde plantensoort (Rode Lijst Vaatplanten 2012, status: gevoelig).