zomereik, een bron van leven

De eik als bron van het insectenleven, Leen Moraal, Bomennieuws 2001/2, pagina 8-9

 

ontknopen

© Marlies de Vet, ook gepubliceerd in De Uitstraling, week 41 2019

duivelsnaaigaren

Een wirwar van rode draden om de stengels van struikheide… noem het ‘naaigaren van de duivel’ en mijn belangstelling is gewekt.

waarneming 25 juli 2017 © marlies de vet

[…]“roode vlekken in de heide, waar thijm en calluna omstrikt en geworgd worden door de woekerende Cuscuta, het duivelsnaaigaren …”
Uit: Hei en dennen, Eli Heimans en Jac. P. Thijsse, 1897.

stengelparasiet
De warrige draadstructuur waarmee de struikheide aan elkaar ‘genaaid’ wordt, is van een parasiterende plant met de naam: klein warkruid (Cuscuta epithymum). De kiemplantjes zijn afhankelijk van een ‘gastheer’. Als een plantje een ‘gastheer’ vindt, windt het zich om de stengel en – als het erin slaagt om binnen te dringen in het vaatweefsel – voedt zich via zijn ‘gastheer’.

kwetsbaar heideplantje
Klein warkruid is vrij zeldzaam en staat op de Rode Lijst Vaatplanten. In een Vlaams ecologisch onderzoek werden de populatietrends en levenswijze ontrafeld : Klein warkruid, de rode draad door de heide (2009).

“Als een zaad van Klein warkruid op de bodem terechtkomt, moeten nog verschillende hindernissen overwonnen worden vooraleer het eventueel een bloeiend stadium kan bereiken.” (Natuur.focus 2009/4)

waarneming 25 juli 2017 © marlies de vet

gentiaanblauwtje

Een klokjesgentiaan… met een rupsje!

waarneming 28 september 2016 (foto: © Marlies de Vet)

Een gentiaanblauwtje?
Mijn vermoeden dat het een rupsje van het gentiaanblauwtje zou kunnen zijn, is door De Vlinderstichting bevestigd: “de enige rups in ons land die van gentianen eet“.

Kwetsbare levenscyclus
De jonge rups op de foto heeft zich tegoed gedaan aan zijn ‘voedselplant’ maar gaat het lukken om te overwinteren in een mierennest? Dat is zeer de vraag. Er kan nog veel mis gaan…

Levenscyclus van het gentiaanblauwtje

Wil je meer lezen over deze kwetsbare soort en haar leefgebied? Zie: klokjesgentiaan, de waardplant van het gentiaanblauwtje.

Status en verspreiding
Het gentiaanblauwtje is een wettelijk beschermde dagvlinder (Rode Lijst Dagvlinders 2009, status: bedreigd).

klokjesgentiaan

Klokjesgentiaan… de waardplant van ‘het vlaggenschip van de vochtige heide‘.

waarneming 7 augustus 2016 (foto: © Marlies de Vet)

Klokjesgentiaan is een wettelijk beschermde plantensoort (Rode Lijst Vaatplanten 2012, status: gevoelig). Sinds 1950 is deze soort sterk achteruitgegaan.

FLORON Verspreidingsatlas Vaatplanten : klokjesgentiaan

Met het verdwijnen van groeiplaatsen is ook het gentiaanblauwtje een bedreigde soort geworden. De vlinder zet haar eitjes af op de bloemknoppen van klokjesgentianen. De jonge rupsjes zijn echter niet alleen afhankelijk van hun ‘voedselplant’ maar ook van knoopmieren die hen meenemen naar het mierennest. Een vlinder met een bijzonder kwetsbare levenscyclus.

“Gentiaanblauwtje: van soort naar leefgebied”
In het leefgebied van het gentiaanblauwtje moet een duurzame populatie klokjesgentianen groeien in de nabijheid van een mierennest. En voor zowel de waardplant als de waardmieren is het vochtgehalte van de bodem van belang; als het te nat is zullen ze niet overleven.
In 2003 kwam de Vlinderstichting (in opdracht van het Ministerie van Landbouw, Natuur en Voedselkwaliteit) met een Beschermingsplan Gentiaanblauwtje 2003-2007. Het gestelde doel – een duurzaam en zelfstandig voortbestaan van het gentiaanblauwtje – werd niet gehaald. Wel zijn er lokale successen geboekt, met dank aan het maatwerk van de ‘blauwe brigades‘. Uit het evaluatieverslag bleek verder dat het draagvlak voor bescherming van het gentiaanblauwtje is gegroeid.

“Klimaatbestendige heidefauna“
Ook het veranderende klimaat heeft gevolgen voor het voortbestaan van het gentiaanblauwtje. In Noord-Brabant is men in 2012 gestart met klimaatbestendig beheer op de heide, met het gentiaanblauwtje als gidssoort.

Het gentiaanblauwtje is een vlaggenschip voor de biodiversiteit van de natte heide en in Natura 2000-verband een kwaliteitsindicator voor dit habitattype. (Bron: Naar een klimaatbestendige heidefauna in Noord-Brabant, Rapportage Fase I (2014).

bitterzoet

Opvallende stervormige paarse bloemetjes… met de prachtige naam ‘bitterzoet’.

waarneming 16 juli 2016 (foto: © Marlies de Vet)

Planten en hun naam
Deze ‘klimmende nachtschade’ uit de nachtschade-familie dankt zijn naam aan de smaak:

[…] omdat, wanneer men op jonge stengels kauwde, men eerst een bittere smaak in de mond kreeg, die daarna overging in een zoete. Deze zoetachtige smaak ontstaat omdat de plant een bittere glycoalcaloïde bevat dat onder inwerking van het speeksel in een suiker gesplitst wordt. (bron: Etymologiebank.nl)

Bitter-soete oft Soetbittercruydt
De botanische naam Solanum dulcamara is een samenstelling van solanum (afgeleid van het Latijnse solari: troosten, verlichten) en dulcamara: dulcis (zoet) en amara (bitter). Zoetbitter dus, in plaats van bitterzoet (amara dulcis). De tegenstelling in de naam is op verschillende manieren te duiden; aan de ene kant als hoe-langer-hoe-liever (bitterzoet) maar anderzijds kunnen de felgekleurde giftige bessen ook leiden tot bitter leed (zoetbitter).

waarneming 16 juli 2016 (foto: © Marlies de Vet)

Wist je dat…
…bitterzoet vroeger ook werd gebruikt in ‘kruidwissen’? Een kruidwis is een boeket van bloemen en kruiden waarmee men onheil, duivelse krachten en natuurbedreigingen trachtte af te weren. (bron: Planten en hun legenden)

sint-janslot

Tussen het groen vallen deze kleurige zomereikblaadjes in het oog… is dit ‘Sint-Janslot’?

waarneming 17 juli 2016 (foto: © Marlies de Vet)

Een eik is een bron van insectenleven. De meeste soorten, vooral vlinderrupsen en keverlarven, voeden zich met jong eikenblad dat rijk is aan eiwitten.

De eik probeert z’n belagers af te weren door chemische afweerstoffen zoals tannine (looizuur) te maken. De concentraties in het blad stijgen in de loop van het groeiseizoen.

Looizuur is schadelijk voor rupsen. Voor hen is het daarom van belang om volgroeid te zijn voordat de concentraties looizuur te hoog zijn.

Nieuwe uitlopers
Meestal kan een boom zich goed herstellen van vraatschade door een tweede groeischeut. Rond midzomer vormt de eik nieuwe loten (loot = jonge boomtak), ook wel ‘Sint-Janslot’ genoemd naar de naamdag van Sint-Jan (zie Sint-Janskruid). De jonge scheuten zijn te herkennen aan de geelrode tinten.

Waterlot
Waterlot is scheutgroei aan de stam als reactie op veranderingen in de groei (water, licht) of na snoei of beschadigingen. De boom probeert hiermee het bladoppervlakte te herstellen of te profiteren van het vele licht dat hij plots krijgt.

sint-janskruid

Een plant vernoemd naar een heilige die tijdens midzomer geëerd wordt met een feestdag. Aanleiding om me ‘ns te verdiepen in de oorsprong van deze naam.

waarneming 18 juni 2016 (foto: © Marlies de Vet)

Midzomer
Sint-Janskruid staat omstreeks midzomer in volle bloei. Als je de goudgele bloemen tussen je vingers stuk wrijft, worden ze bloedrood. Het ‘bloed’ van de Germaanse god Baldr…

Onder invloed van het christendom kreeg het midzomerfeest een christelijk kader: “Sint Jan de Dooper (24 Juni) is de groote dag van het Midzomerfeest met zijn offermaaltijden, en speelt daarom in het Germaansche volksleven een voorname rol.

Zoo schrijft de H. Augustinus (Sermo 289): ‘Opdat de mensch mocht vernederd worden, is heden Johannes geboren, nu de dagen beginnen af te nemen; opdat God verheven worde, is Christus geboren op dien dag, waarop de dagen beginnen te groeien.’

Reeds vroeg trad het geboortefeest van dezen heilige in verband met het Midzomer-, of Zonnestilstandsfeest, en dit verband werd nauwer, naarmate men meer innerlijke betrekking tusschen beide feesten meende te kunnen waarnemen.” (Bron: Nederlandsche Volkskunde, p. 234)

‘Jaag den duivel’
Sint-Janskruid is een plant met geneeskrachtige eigenschappen. En met magische krachten; vanwege het vermeende vermogen “booze geesten te verdrijven” werd het ook wel ‘Jaag den duivel’ genoemd. De bladeren van Sint-Janskruid hebben doorschijnende puntjes, alsof ze geperforeerd zijn. De Latijnse naam ‘hypericum perforatum’ verwijst hiernaar. In de middeleeuwen dacht men dat deze gaatjes werden aangebracht door kwade geesten die de wonderkracht van de plant wilden vernietigen.

welriekende nachtorchis

waarneming 18 juni 2016 (foto: © Marlies de Vet)

Een wilde orchidee die lekker ruikt, vooral in het donker. De geur van de welriekende nachtorchis (Platanthera bifolia) trekt insecten aan, ondermeer nachtvlinders. Deze orchis is een wettelijk beschermde plantensoort (Rode Lijst Vaatplanten 2012, status: bedreigd).

Het orchideeëngeslacht nachtorchis (Platanthera) kent twee soorten in Nederland: de welriekende nachtorchis en de bergnachtorchis. Alleen in Zuid-Limburg komen beide soorten voor. En daar wordt steeds vaker de nachtorchis-hybride aangetroffen: Wil de echte nachtorchis opstaan?

gaatjesmakers

Een zomereik met een lekspoor… is hier een eikenprachtkever uitgevlogen?

waarneming 4 juni 2016 (foto: © Marlies de Vet)

De boom
Een boomstam is opgebouwd uit meerdere lagen. De schors is de beschermende buitenlaag van de boom. Daaronder zit de bast, een sponsachtige laag waarin het transport van water en glucose van kroon naar wortels plaatsvindt. De volgende laag is het cambium, de groeilaag waar nieuw bast- en houtweefsel gevormd wordt. Dan volgt spinthout, de laag met het opwaartse transport van water en mineralen. De binnenste laag is het kernhout.

De kever
Prachtkevers… ze zijn ‘prachtig’ van kleur en ze worden genoemd naar de boom waarop ze leven. De eikenprachtkever heeft groenblauwe metaalkleurige dekschilden met twee lichte stippen. De kevers vliegen in juni en juli uit. Hun eitjes zetten ze af in de schorsspleten van een eik. De larven vreten zigzaggend gangen in de cambiale zone van de boom. In het tweede jaar verpoppen de larven en vreten de jonge kevers zich naar buiten. Een uitvlieggat van een prachtkever is typisch halfcirkelvormig of D-vormig.

De verschillende vormen van uitvlieggaten (Figuur 9, Gaten en gangen in bomen).

De aantasting
Als er ‘gaatjesmakers’ actief zijn onder de boomschors dan is dit met het blote oog niet direct te zien. En een cambiumlekkage door het ‘naar buiten vreten’ maakt de aantasting weliswaar zichtbaar maar hoe groot de onzichtbare schade aan de boom is… de tijd zal het leren.

Vitale bomen kunnen zich actief verweren tegen insecten die zich in de bast proberen te vreten, zoals bastkevers en prachtkevers. Deze secundaire plaaginsecten kunnen alleen optreden bij verzwakte bomen. (bron: Secundaire plaaginsecten)

Update 26/07/2016: De zomereik nog ‘ns nader bekeken omdat ik benieuwd was naar de vorm van de (uitvlieg-)opening. Die lijkt D-vormig…

waarneming 26 juli 2016 (foto: © Marlies de Vet)